οικολογία

Τμήμα της βιολογίας που μελετά τις σχέσεις των έμβιων όντων μεταξύ τους και ιδιαίτερα με το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Πριν από λίγο σχετικά χρόνο, η ο., ως επιστήμη μελέτης, ήταν περιορισμένη στον γεωργικό τομέα, με αντικειμενικό και πρακτικό σκοπό να διερευνήσει την παραγωγή και την απόδοση των καλλιεργούμενων φυτών είτε μελετώντας τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ της δομής των λειτουργιών και των εξωτερικών συνθηκών τους είτε παρακολουθώντας τα φαινόμενα προσαρμογής τους στο περιβάλλον. Σήμερα, το πεδίο της ο. είναι αρκετά πιο ευρύ, επειδή αναγνωρίστηκε γενικά η σημασία των σχέσεων μεταξύ των έμβιων όντων και του περιβάλλοντος. φυτική και γεωργική ο. Ποικίλοι είναι οι παράγοντες που, με το κλίμα (κλιματολογικοί παράγοντες), το έδαφος (εδαφολογικοί παράγοντες) και τους ζώντες οργανισμούς (βιολογικοί παράγοντες), μπορούν να καθορίσουν την κατανομή των διάφορων ειδών των φυτών. Από τους σπουδαιότερους παράγοντες είναι το νερό ή η υγρασία, η θερμοκρασία, το φως, η σύσταση του εδάφους. Το νερό είναι, φυσικά, κλιματολογικός παράγοντας. Με βάση τη σύγκριση των απαιτήσεων τους σε υγρασία του περιβάλλοντος τα φυτά διακρίνονται σε υγρόφιλα ή υγρόφυτα όταν έχουν ανάγκη περιβάλλοντος πολύ υγρού, μεσόφυτα όταν ευδοκιμούν σε περιβάλλον με μέτρια υγρασία και ξηρόφιλα ή ξηρόφυτα όταν ευδοκιμούν σε περιβάλλον ξηρό. Μικρότερη σημασία, αλλά πάντοτε αξιόλογη, έχει επίσης η φυσική δομή και η χημική σύσταση του εδάφους, από το οποίο οι ρίζες απορροφούν το νερό και τα θρεπτικά συστατικά. Τα φυτά δεν ζουν μόνα, αλλά κατά φυσικές φυτικές ενώσεις, που ποικίλλουν ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Σχηματίζουν δηλαδή πραγματικές κοινωνίες φυτών με ανάλογες απαιτήσεις. Οι φυτοκοινωνίες αυτές μπορεί να σχηματίζονται από λίγα ή και πολλά είδη. Οπωσδήποτε λίγα είναι αυτά που κυριαρχούν και τις χαρακτηρίζουν: πευκώνας, καστανεώνας, κυπαρισσώνας κλπ. Οι φυτοκοινωνίες αυτές μπορούν στη συνέχεια να σχηματίζουν ενώσεις, με χαρακτήρες πιο γενικούς, που αναγνωρίζονται πιο εύκολα: 1) υδρόβιες ενώσεις: αποτελούμενες από υδρόβια φυτά (φύκη, νυμφαίες κλπ.)· 2) τελματόβιες ενώσεις: αποτελούμενες από φυτά που έχουν τις ρίζες τους βυθισμένες στην ιλύ (βούρλα, καλάμια κλπ.)· 3) μεσοφυτικές ενώσεις: τυπικές των θερμών χωρών, με ομοιόμορφες συνθήκες υγρασίας και αφθονία χούμου (δάση, λιβάδια κλπ.)· 4) ξηροφυτικές ενώσεις: το σύνολο των βλαστικών μορφών, που αναπτύσσονται σε εδάφη με λιγοστό χούμο (οργανική ουσία), υπόκεινται σε υψηλές θερμοκρασίες και συχνά είναι εκτεθειμένες στους ανέμους. Αποτελούν τις τυπικές μορφές βλάστησης στις ερήμους, στους εκτεθειμένους στον ήλιο βράχους και στους αμμώδεις λόφους (Κρασσουλίδες, Κακτίδες, Σαξιφραγίδες). Όλες οι φυτικές ενώσεις, που απαντώνται σε μια περιοχή με ομοιόμορφες κλιματικές συνθήκες, αποτελούν ανώτερους σχηματισμούς, τις φυτικές διαπλάσεις, που, αν και συγκροτούνται από διάφορα είδη, παρουσιάζουν κοινή φυσιογνωμία από την άποψη του βιολογικού τύπου. Γι’ αυτό συναντώνται για παράδειγμα δάση φυλοβόλων πλατύφυλλων στην Ευρώπη, στην Ασία, στη Βόρεια Αμερική, που χαρατηρίζονται από εύκρατο κλίμα. Το περιβάλλον όπου βρίσκονται τα φυτά έχει λοιπόν μεγάλη επίδραση στη δυνατότητα να ζήσει αυτό ή εκείνο το φυτό ενώ οι μεταβολές των συνθηκών μιας τοποθεσίας, δηλαδή οι οικολογικές μεταβολές, καθορίζουν πράγματι αλλαγές στις χλωριστικές ενώσεις. Από την πλευρά τους, τα ίδια τα φυτά μπορούν να αντιδράσουν και να επιδράσουν στην ανάπτυξη των στοιχείων που συγκροτούν το περιβάλλον. Η μελέτη αυτή είναι κυρίως χρήσιμη σε έναν τομέα της ο., πολύ πλούσιο σε δραστηριότητες: τη γεωργική και δασική ο. Πράγματι, το σύνολο των γνώσεων επί του περιβάλλοντος και πώς τα φυτά αντιδρούν σε αυτό, μπορεί να καταδείξει τα προτερήματα και τα μειονεκτήματα μιας δεδομένης καλλιέργειας σε μια ορισμένη ζώνη. ο. των ζώων. Ο κλάδος αυτός της ο. μελετά το ζώο είτε σε σχέση προς τα όμοιά του είτε σε σχέση προς διάφορα άλλα είδη· εξετάζει επίσης τα ζώα ως προς τη σχέση τους με το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν. Ιδιαίτερη σημασία έχει η μελέτη των οικολογικών παραγόντων που αφορούν τα παραγωγικά ζώα και γενικά τα οπωσδήποτε χρήσιμα στον άνθρωπο. Εφόσον αναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων ειδών, η ο. των ζώων μελετά τα φαινόμενα της συμβίωσης, της ομαδικής τροφής, της κοινοβίωσης και τις εκδηλώσεις ανταγωνισμού που παρατηρούνται, όταν άτομα του ίδιου ή διαφορετικών ειδών αγωνίζονται για την απόκτηση τροφής ή την εξασφάλιση καταφύγιου. Πέρα από αυτά, η ο. ασχολείται επίσης με τα φαινόμενα που μπορούν να έχουν ένα πιο άμεσο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο, όπως η αναπαραγωγή των ωφέλιμων ή βλαβερών ζώων και η αποδημία των πτηνών ή των εντόμων (ακρίδες). κοινωνική ο. Καθορίζει την σχέση του ατόμου με την κοινωνία της εποχής του. Όπως στις φυσικές επιστήμες διακρίνεται μια φυτική και μια ζωική ο., έτσι και στην κοινωνιολογία αναπτύχθηκε, μετά τις προγραμματικές και μονόπλευρες αρχές της, μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους πολλαπλούς έμμεσους συντελεστές που καθορίζουν τον ιστορικό και εθνολογικό περίγυρο ενός κοινωνικού φαινόμενου. Το πέρασμα από τους καθολικούς νόμους της ανθρωπότητας (που για τον Κοντ αποτελούσαν τους οδηγούς για μια νέα λογικοκρατική θρησκεία και για τον Σπένσερ τους κανόνες της νεότερης εξελικτικής φιλοσοφίας) στην τυπικότητα του κοινωνικού γεγονότος (που ο Ντυρκέμ το θεωρούσε ως αυτόνομο υπερατομικό και υπερφυσικό φαινόμενο) είναι ακριβώς δείκτης μιας τάσης της κοινωνιολογίας προς μια πιο πλούσια αναπαράσταση της πραγματικότητας, στην αναζήτηση του ειδικού –την ιστορική κατάσταση, το habitat–ως σημείου συνάντησης των διάφορων κοινωνικοπνευματικών φαινομένων. Η κοινωνική ο. προσφέρει, επομένως, μια περισσότερο επεξεργασμένη και συγκροτημένη μεθοδολογία στην αναπαράσταση της πραγματικότητας, καθώς όμως συνίσταται περισσότερο στην αναγνώριση των δημογραφικών όψεων και στην επεξεργασία των σχετικών προβλημάτων της διαμονής, της μετανάστευσης, της διαίρεσης των ανθρώπινων ομάδων (φαινόμενα αστυφιλίας, νομαδισμού, εθνικών μειονοτήτων κλπ.) διατρέχει τον κίνδυνο –από αυτήν την ίδια τη φύση της τής καταγραφής των δεδομένων σε πίνακες, σχήματα, συγκριτικές εικόνες– να καταλήξει σε αφηρημένες και άσκοπες ερμηνείες. Η ανάγκη μιας χρήσιμης αλληλεξάρτησης μεταξύ επιστημών, όπως η κοινωνιολογία και άλλες (ιστορία, εθνολογία κλπ.) που θεωρείται απαραίτητη από τους νεώτερους μελετητές, για μια συνολική αντίληψη της πραγματικότητας, έδωσε στην κοινωνική ο. τον σωστό ρόλο μιας ιστορικοεθνολογικής μεθόδου, που συμπληρώνει την κοινωνιολογική εργασία. Η σύγχρονη ο. Για τις εξελίξεις της σύγχρονης ο., ιταλικό επιστημονικό περιοδικό παρατηρεί: «Η ο. πήρε μια νέα διάσταση, από τότε που οι γεωγράφοι διεύρυναν τον τομέα των ερευνών που αφορούν τον άνθρωπο και τις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον. Αλλά οι γεωγράφοι, στους οποίους ανήκει η τιμή του ότι συνέταξαν τις πρώτες πραγματείες ανθρώπινης ο., δεν συνέχισαν την πορεία τους προς αυτή την κατεύθυνση. Πραγματικά, αν σήμερα η ανθρώπινη ο. απέκτησε τη σπουδαιότητα που όλοι της αναγνωρίζουν και απέσπασε την προσοχή αυτών που καλλιεργούν τις ουμανιστικές επιστήμες, αυτό πρέπει να αποδοθεί σε άλλους επιστήμονες και όχι στους γεωγράφους, οι οποίοι, πολύ απασχολημένοι, και με το δίκιο τους, στη μελέτη της επέκτασης των πόλεων και του σχηματισμού των βιομηχανικών περιοχών, παραμέλησαν, τα τελευταία είκοσι χρόνια, τα προβλήματα που αναφέρονται στις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον, τα οποία πλέον η ίδια η πραγματικότητα ενός κόσμου σε γρήγορη ανάπτυξη μας αναγκάζει να προσέξουμε. Τώρα όμως δεν πρόκειται για τη μελέτη των εξαρτήσεων μόνο, που το περιβάλλον επιβάλλει στον άνθρωπο, και συνεπώς για τις προσαρμογές και τις ενεργές αντιδράσεις με τις οποίες ο άνθρωπος απαντά στις παρορμήσεις που προέρχονται από τη φύση. Ούτε για τον περιορισμό μας στη μελέτη της κατασκευής των πόλεων, των δρόμων και άλλων έργων, που θεωρούνται σαν στοιχεία του εκούσιου μετασχηματισμού της γήινης επιφάνειας από τον άνθρωπο –φάση της έρευνας στην οποία οι γεωγράφοι σταμάτησαν, επειδή θέλησαν να συνεχίσουν πάνω στον δρόμο της ανθρώπινης και βιομηχανικής γεωγραφίας– αλλά για το να ερευνηθούν επιστημονικά οι ενδεχόμενες αρνητικές συνέπειες των ανθρώπινων αυτών έργων. Είναι γνωστό ότι η Ουνέσκο εισήγαγε στο πρόγραμμά της MAB μια σειρά ερευνών για τα ανθρώπινα οικοσυστήματα και ότι ένα από αυτά τα σχέδια αφορά την πόλη της Ρώμης. Δεν είναι ανάγκη να είναι κανείς ειδικός για να καταλάβει ότι από τις έρευνες αυτές, δηλαδή από την προσπάθεια να ειδωθεί ο σύγχρονος άνθρωπος και ο πολιτισμός του μέσα από μια οικολογική προοπτική, μπορεί να εξαρτηθεί το μέλλον της ανθρωπότητας. Ύστερα από αυτή την αναφορά πάνω στις πιο πρόσφατες μελέτες, για τις οποίες όλοι εύχονται να αποδώσουν τα πιο ικανοποιητικά αποτελέσματα, θα ήταν πρέπον να σταθεί κανείς και σε ένα άλλο σημείο: στο να αναγνωριστεί το γεγονός ότι οι σχέσεις των ανθρώπινων κοινωνιών με το φυσικό περιβάλλον αποτελούν ένα θέμα μελέτης όχι μόνο της ανθρώπινης ο. αλλά και των ιστορικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Σχετικά με το θέμα αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η οικολογική επιστήμη, με τις μελέτες της, επέτρεψε να γίνει κατανοητό πόσο βαθιά είναι η σχέση ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο καθώς και ότι ο τελευταίος αυτός είναι ολοκληρωτικά βυθισμένος μέσα στις πλημμυρίδες ύλης και ενέργειας που ζωοποιούν τη βιόσφαιρα, ενώ η ιστορία και η φιλοσοφία, έχουν διατρέξει μια διαμετρικά αντίθετη πορεία, γιατί πάντοτε εξήραν την κυριαρχία των ανθρώπων πάνω στο περιβάλλον και θεώρησαν την απελευθέρωση από τη φύση σαν απαραίτητο όρο για να μπορέσουν οι άνθρωποι να φτάσουν σε μια γνήσια πνευματική ζωή. Βλ. και λ. Γκρίνπις. Το θαλάσσιο πλαγκτόν προσφέρει στην οικολογία ένα ευρύτατο πεδίο ερευνών: στο θαλάσσιο περιβάλλον υπάρχουν πολλοί φυτικοί και ζωικοί οργανισμοί, οι οποίοι ζουν δημιουργώντας μεταξύ τους σχέσεις συνεχούς αλληλεξάρτησης. Υποθαλάσσια οικολογία. Στην αλυσίδα της διατροφής διακρίνονται οργανισμοί παραγωγικοί (αυτότροφοι), καταναλωτές άμεσοι (χορτοφάγοι) ή έμμεσοι (σαρκοβόροι ή καταναλωτές τμημάτων των οργανισμών) και αποσυνθετικοι. Τα βέλη κατευθύνονται από τους παραγωγικούς οργανισμούς προς τους καταναλωτικούς.

* * *

η

βιολ. η δυναμική τών σχέσεων των οργανισμών μεταξύ τους και με το περιβάλλον καθώς και ο κλάδος τών βιολογικών επιστημών που ερευνά τις σχέσεις αυτές.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. ecology (< οίκος + -λογία*)].